نظریه پیاژه
زیرمرحله اول بازتاب های کلی :
در این مرحله که از تولد تا 1 ماهگی را شامل می شود، رفتار کودک به شکل یک
سلسله اعمال انعکاسی است. عمل برون سازی یا شناخت واقعیت جهان برونی تدریجا صورت
می گیرد. درون سازی از همین نخستین مرحله از ظرفیت تکرار ، تعمیم ، بازپدید اوری و
بازشناسی برخوردار است. (حافظه شناسی)
زیرمرحله دوم ، واکنش های دورانی نخستین ( 4 -1 ونیم ماهگی )
نخستین عادات در طفل شکل می گیرد و مقدمه یک نوع شرطی شدن به وجود می اید . مثلا
اگر بر حسب تصادف طفل انگشت خودرا به دهان ببرد، همان حالت لذت ناشی از پستان مادر
را خواهد برد. واکنش ها دروانی هستند، یعنی تکرار می شوند و نخستین هستند، یعنی
مربوط به بدن است . نخستین سازش های اکتسابی ، صورت می گیرد.
زیرمرحله سوم، واکنش های دورانی ثانوی ( 4 -8 و نیم ماهگی ) :
هماهنگی بین دیدن، گرفتن و لمس کردن رخ می دهد . واکنش های دورانی ، ثانوی است،
زیرا مربوط به محیط و اشیا» خارجی است . در این واکنش ها کودک واقعه جالبی را که
خارج از اوست ، کشف و دوباره ایجاد می کند. زمان جنبه عملی دارد و برای نخستین بار
ادراک قبل و بعد به وجود می اید.
زیر مرحله چهارم ، کا بر دوران بنه
های ثانوی در موقعیت جدید ( 8 -12 ماهگی):
اعمال کودک هدفدار می شود. فرق بین هدف و وسیله را می داند. کودک خود را به عنوان
عامل عمل می شناسد. رفتار عمدی یا هدف گرا شکل می گیرد.
زیر مرحله پنجم ، واکنش های دورانی ثالث ( 18 - 12 ماهگی) :
کودک از طریق ازمایش و خطا راه حل های جدیدی پیدا می کند. مایل است اثر اعمال خود
بر محیط را بداند ، بنابراین اعمال خود را تغییر می دهد تا اثراتش را مشاهده کند.
در این مرحله بالاترین هوش حسی حرکتی یعنی هوش عملی متجلی می گردد. واکنش های
دورانی نوع سوم دارای ظرفیت وارد کردن عناصر جدید در چارچوب خود هستند. این مرحله
صریحا مرحله اغاز رفتارهای فعال ازمایشگری به منظور رسیدن به راه حل جدید است .
رابطه هدف و وسیله جنبه اختصاصی به خود می گیرد واز حالت کلی مرحله قبلی خارج می
گردد.
زیر مرحله ششم ، بازنمایی ذهنی ( 18 - 24 ماهگی ) :
پیاژه این مرحله را اغاز درونی شدن روان بنه های حسی حرکتی می داند. این مرحله
مرحله ابداع و اختراع، درک ناگهانی و بروز بینش است( مرحله تجربه آهان) . شروع
رفتار سمبولیک ، تقلید در غیاب الگو ( تقلید متفاوت) ، پی بردن به رابطه علت و
معلولی پدیده ها است.
چند نکته مهم درباره مرحله حسی حرکتی:
تا زیر مرحله سوم، یعنی حدود 9 ماهگی مراحل نشان دهنده میان گرایی کودک نسبت به
بدن خویش است و از 9 تا 24 ماهگی نیم دوره عینی کردن و فضایی کردن روان بنه
های هوش عملی است.
در مرحله حسی حرکتی چهار مقوله اصلی جهانی که کودک در ان زندگی می کند، یعنی
شی ، فضا ، زمان و علیت به تدریج شکل می گیرد. تحول اخلاقی در سطح ناپیروی است .
در پایان مرحله حسی حرکتی پایداری شی ( بقای شی ) به طور کامل در کودک شکل می
گیرد. با توجه به اینکه مفهوم پایداری شی یا بقای جسم ، یکی از مفاهیم بسیار مهم
در دیدگاه پیاژه است. ترتیب شکل گیری این مفهوم را از نظر پیاژه به شکل دقیق آن
بیان می کنیم .
بین 2 تا 3 ماهگی ، طفل شی که در میدان دید وی قرار دارد و حرکت می کند را دنبال
می کند، اما هنگامی که از دید طفل خارج می شود، دیگر به دنبال ان نمی
گردد.
بین 3 تا 6 ماهگی که بین دیدن و گرفتن تا حدودی هماهنگی برقرار شده است، اگر شی را
ببیند دست دراز می کند، اما اگر شی حتی در داخل دست خود طفل باشد، وی متوجه جریان
نیست.
بین 9 تا 12 ماهگی طفل به تدریج به وجود دایمی شی پی می برد . یعنی اگر شی را جلوی
چشم کودک پنهان کنیم ، کودک به دنبال ان می گردد . به همین ترتیب و به تدریج اگر
ان شی را در جای دیگری پنهان کنیم ، ابتدا فقط در جای اول به دنبال ان می گردد(
خطاب جستجوی ) ، اما به تدریج در مکان های بعدی نیز به دنبال ان می
گردد . در طول زیر مرحله ششم ، یعنی از 18 تا 24 ماهگی ، مفهوم پایداری شی به صورت
کامل در کودکان شکل می گیرد.
از سویی گفته می شود مساله درک مفهوم شی ممکن است با اگاهی از خود ارتباط داشته
باشد. به ازمایش مشهور ذیل دقت نمایید.
روی بینی کودک 5 ماهه ای را قرمز می کنیم و اورا در مقابل ایینه قرار می دهیم . او
به تصویر خود نگاه می کند و بعد سر خود را به اطراف می چرخاند . در 12 ماهگی اگر
همین کار را تکرار کنیم ، او دست خودرا دراز می کند تا ایینه را لمس کند، سپس پشت
ایینه را نگاه می کند، اما هنوز نمی داند تصویر خودش است. زیرا به دنبال کودک
دیگری است. اگر این ازمایش در 20 ماهگی تکرار شود، کودک پس از نگاه کردن به ایینه
، بینی خود را با دست پاک میکند، یعنی به وجود خود پی برده است.
مرحله پیش عملیاتی
در این مرحله به دلیل شکل گیری و وسعت یافتن جنبه های تجسمی ، این مرحله را مرحله
نمادی یا رمزی نامیده است. بعضی از مولفین نیز این مرحله رامرحله پیش منطقی
نام گذاری کرده اند. مرحله پیش عملیاتی به سه زیر مرحله تقسیم می شود:
- زیر مرحله شهودی یا درک مستقیم ( 2 تا 4 سالگی )
- زیر مرحله شکل بندی راکد ادراکی ( 4 تا 5 سالگی )
- زیر مرحله بین بینی یا مفصلی ( 5 تا 7 سالگی )
زیر مرحله شهودی یا درک مستقیم ، مهمترین مرحله تجهیز سازمان روانی
به ابزار های جدید ذهنی است. در این زیر مرحله تغییرات در چهار زمینه صورت می
گیرد:
کنش علامتی : سازمان روانی کودک مجهز به ابزار جدیدی به نام زبان می
شود.
کنش رمزی : کودک عمل یا شی را به عنوان مظهر یک عمل و شی که فعلا حاضر نیست ، به
کار می برد.
تقلید متفاوت : تقلید در غیاب الگو
تصاویر ذهنی : شکل گیری تصاویر ذهنی
لازم به یادآوری است که کنش علامتی و کنش رمزی کنش های نمادی نامیده می شود.
زیر مرحله شکل بندی های راکد ادراکی :
ادراک بر جنبه های ظاهری اشیا» مبتنی است . در اینجا مفاهیمی از کمی و زیادی ،
بزرگی و کوچکی ، دوری و نزدیکی به وجود می اید، منتهی تابع شرایط ادراکی می باشد.
پیاژه از ازمون تخم مرغ ها و ازمون پیرمرد ها و عصاها و شیشه های اب نبات استفاده
کرد.
زیر مرحله بین بینی یا مفصلی
حد فاصل بین شکل بندی های راکد ادراکی و بروز عملیات عینی است . بنابراین عملیات
عینی در این مرحله به صورت ناتمام و ناقص انجام می گیرد. مثلا کودک نمی تواند به
طور کامل عمل ردیف کردن تعدادی تیره چوب را از بزرگ به کوچک و یا بالعکس انجم
دهد.
بطور کلی می توان ویژگی های مرحله پیش عملیاتی را بدین شرح مشخص
کرد:
1- مجهز شدن کودک به رفتار سمبولیک یا نمادی مانند زبان و کنش های رمزی ( وانمود
سازی ) ، پیاژه معتقد است که زبان، انعکاس تفکر سمبولیک است. ( تحقیق با کودکان
ناشنوا این مساله را تایید کرده است. )
2- شکل گیری تقلید متفاوت یا تقلید در غیاب الگو.
3- خود محوری یا خود مرکز بینی :
یکی از ویژگی های مهم و بارز در مرحله پیش عملیاتی است. خود محوری به این معنا است
که کودک بین نقطه نظر خود و نقطه نظر دیگری تفاوتی قائل نیست. در واقع کودک
نمیتواند دیدگاه دیگران را در نظر بگیرد. تصور می کند جهانی که او می بیند همان
جهانی است که دیگران نیز می بینند. کودک تصور می کند همه چیز در حول و حوش او
اتفاق می افتد. نوعی فقدان تمایز بین واقعیت شخصی و واقعیت عینی مشهود
است. یکی از مشهورترین ازمون های پیاژه برای اندازه گیری خود محوری کودکان،
ازمایش سه کوه پیاژه است.
خود میان بینی یا خودمحوری به سه شکل مشاهده می شود:
1- خود محورهای مستقیم یا خود محوری های فضایی، زمانی و علی .
2- خود محورهای غیر مستقیم که در انها کودک مساله را با من خود در ارتباط می
گذارد و عبارتند از :
الف) جاندار پنداری ( جان گرایی ): اکثر کودکان معتقدند که همه چیز جان دارد. هر
غیر جانداری را صاحب اراده و هوشیاری می دانند. جان پنداری به ترتیب زیر اصلاح می
شود:
تا سن 7 - 6 سالگی کودکان معتقدند همه چیز جاندار است.
تا سن 9-8 سالگی کودکان معتقدند هر چه حرکت می کند، جاندار است.
تا سن 12-11 سالگی کودکان معتقدند هرچه خودش حرکت می کند، جاندار
است.
در سن 12 سالگی کودکان معتقدند که تنها موجودات زنده و نباتات جان
دارند.
ب) مصنوع گرایی یا ساخته پنداری: به علت خودمحوری ، کودکان معتقدند که وقایع طبیعی
با دست انسان و اعمال او انجام می پذیرد. خورشید، ماه، ستارگان ، کوه ها را انسان
خلق کرده است. ساخته پنداری نوعی تفکر پیش علیت است که در ان کودک انگیزه های روان
شناختی را علت واقعی چیزها می داند. در علیت سحری نیز هر چیزی می تواند هر چیز
دیگری را به وجود اورد.
ج) تفکر جادویی نیز از ویژگیهای این مرحله است و در آن کودک تفکر را معادل
عمل کردن می داند.
د) واقع گرایی: برای کودکان اسم اشیا» و انسان ها یک واقعیت است. خواب انها یک
واقعیت است. بنابراین هم اسم بودن یعنی مثل هم بودن.
ه) رابطه ناقص بین علت و معلول، یعنی هرگاه دو واقعه در کنار هم اتفاق بیفتد، کودک
ممکن است یک رابطه علت و معلولی بین انها قایل شود.
2 خودمحوری های اجتماعی که در رابطه با کاربرد قواعد در فعالیت ها است.
مانند نپذیرفتن قواعد بازی از سوی کودکان این مرحله .
نکته قابل توجه اینکه پژوهش های اخیر ، مفهوم خود محوری پیاژه را مورد تردید قرار
داده اند، زیرا بعضی شواهد نشان می دهد که همه کودکان این ویژگی ( خودمحوری ) را
ندارند و می توانند دیدگاه دیگران را در نظر بگیرند. یکی از ازمایش ها در این مورد
ازمایش پلیس و پسر کوچولو است که در این ازمایش 90 درصد کودکان 3 ونیم الی 5 ساله
توانستند نقطه نظر دیگری را نیز در نظر بگیرند.
مرحله عملیات عینی
این مرحله ، مرحله بروز عملیات منطقی عینی ، تشکیل مفاهیم ، توانایی طبقه بندی (
مانند درون گنجی ها ) و ردیف کردن، تشکیل ساخت های مجموعه ای تفکر نسبی ( درک
صفاتی مانند تاریکتر ، بلندتر و ....) است . کودک قادر است عملیات ذهنی انجام دهد،
تفکر استقرایی دارد، تفکر کودک مجهز به عمل بازگشت پذیری و نگهداری ذهنی می شود.
منطق روابط ( رابطه جز» و کل ) مستقر می شود. نگهداری ماده ، مایع، عدد و طول در 6
تا 7 سالگی ، نگهداری وزن در 9 سالگی ، نگهداری مساحت در 9 تا 10 سالگی و نگهداری
حجم در 11 سالگی شکل می گیرد.
لازم به یاداوری است که تثبیت کمیت نیاز به توانایی نگهداری ذهنی دارد، نگهداری
ذهنی نیز تابع بازگشت پذیری است، پایه بازگشت پذیری نیز سه نوع استدلال به شرح ذیل
است.
استدلال این همانی
استدلال عمل عکس
استدلال جبران
ضمنا بازگشت پذیری ، یعنی ظرفیت اجرای یک عمل در دو جهت یک مسیر با هوشیاری
نسبت به این نکته که این همان عمل است که در دو جهت صورت می گیرد مانند 2تقسیم بر
3 مساوی است با 3 و 2 ضربدر 2 مساوی است با 4 . تمرکز زدایی نیز یکی از ویژگی های
مرحله عملیات عینی است و این مفهوم بدین معناست که کودکان می توانند توجهشان را
برجنبه های مختلف شی یا موضوعی به طور همزمان متمرکز کنند. انها می فهمند که اشیا»
بیش از یک بعد دارند.
اصل هویت یکی از اصول منطقی است که براساس ان خصوصیات اصلی شی تغییر نمی کند . اصل
تعادل نیز بیان می کند که اگر برابر با باشد
و برابر با باشد ، پس برابر است
با . درون گنجی نیز اصل منطقی است که نشان می دهد بین مقوله
روابط سلسله مراتبی وجود دارد.
مرحله عملیات صوری
با گشایش این مرحله ، نوجوانی اغاز می شود. بزرگترین خصیصه فکری نوجوانان، ظهور
بعد ممکن است. عملیاتی که در سطح صوری جداگانه و باناهمترازی تحقق یافته اند، در
یک منظومه توحید می یابند و این چیزی است که شبکه نامیده می شود. تغییر ساختاری
این مرحله را می توان در پنج ویژگی ذیل تقسیم کرد.
1 عملیات فرضی استنتاجی:
یعنی فرض کردن یک مساله و نتیجه گیری از ان .
2 منطق قضایا:
کودک از منطق جز» و کل ( طبقه بندی) به صورت پیشرفته ای استفاده می کند. روابط را
می تواند به حالت انتزاعی بیان کند.
3 جداشدن شکل و محتوی از یکدیگر:
مثلا بدن حضور اشیا» می تواند انها را طبقه بندی یا ردیف کند .
4 تناسب ها:
فکر انتزاعی نظام عملیات به توان 2 یا تناسب ها را تشکیل می دهد . در واقع عملیات
منطقی عینی عملیات به توان یک است. بدین معنا که مستقیما در مورد اشیا» حضوری به
کار بسته می شوند، اما فکر صوری بین روابط ، روابطی برقرار می سازد.
5 عملیات ترکیبی :
یکپارچگی و هماهنگی روان بنه های عملیات انتزاعی یا تشکیل شبکه، ترکیب فکر و عمل و
نتیجه گیری از ان که نشان دهنده هوش انتزاعی و سازمان یافته است.
به اعتقاد پیاژه در این مرحله نوجوان به بالاترین سطح تعادل جویی نایل می گردد.
گروه تغییر شکل های چهارگانه از چهار تغییر شکل همسان ( )معکوس
( ) متقابل ( ) و همبسته ( ) که از
تراکم و حاصل می شود .
09146590651
دکتر جعفر
معصومی دکترای
تخصصی گفتاردرمانی از دانشگاه تهران
Tabslp.com
https://telegram.me/jafarmasumi
https://www.instagram.com/goftardarmani_tabriz/
https://twitter.com/masumislp
